Położenie - Żelazna

Wieś położona nad Odrą, oddalona 9 km na północny wschód od Opola. W pobliżu rzeki znajdują się liczne starorzecza - jedno z nich nazywane Jeziorem Czarnym używane jest zarówno przez mieszkańców wsi jak i odwiedzających jako kąpielisko oraz idealne miejsce do połowu ryb.

Ze względu na swe położenie Żelazna jako jedyna z okolicznych wsi narażona jest najbardziej na podtopienia oraz groźniejsze skutki występującej z koryta rzeki. Zaznaczyć trzeba, że 200 hektarów łąk Żelaznej to właśnie teren zalewowy.

Nazwa wsi uwarunkowana jest przymiotnikiem "żelazny" (żelazna woda), którym określano strumyk o rdzawym zabarwieniu świadczącym o wysokiej zawartości tego pierwiastka w wodzie. Poza tym, istnieją zapiski, że Żelazna słynęła swego czasu z dużych pokładów żelaza w ziemi. Mówiono nawet, że istniała tu mała huta, gdzie przetapiano i kuto ten surowiec. Znaleziono tu również piec hutniczy, który jak najbardziej świadczy o autentyczności tej działalności.

Żelazna w świetle badań archeologicznych

Jak dotąd, w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach programu badawczego AZP archeolodzy zlokalizowali na obszarze Żelaznej siedem stanowisk archeologicznych. Udało się określic jedną osadę, dziewięc punktów osadniczych i dwa ślady osadnictwa. Klasyfikacja znalezisk archeologicznych pod względem chronologicznym i kulturowym przedstawia się następująco:

• materiały z epoki kamienia wystąpiły na 2 stanowiskach,
• z okresu wpływów rzymskich - na 2,
• z wczesnego średniowiecza - na 1
• i ze średniowiecza - na 4.

Nie udało się określic chronologicznie trzech stanowisk archeologicznych.

Dotychczas poznane źródła archeologiczne odkryte w Żelaznej świadczą o istnieniu osadnictwa na tym obszarze sięgającego młodszej epoki kamienia - neolitu (5200 - 1900 p.n.e.). Ślady osadnictwa z tego okresu poświadczono na jednym stanowisku archeologicznym (stanowisko 2). Na epokę kamienia datowany jest też  - znaleziony na terenie wsi - wiór krzemienny (stanowisko 5). Charakter znalezisk może świadczyc o tym, że tereny dzisiejszej miejscowości, a zwłaszcza terasy Odry i jej lewobrzeżnych dopływów, w epoce kamienia były penetrowane przez ludnośc, która wyszła z większych skupisk neolitycznych i tu szukała zwierzyny i runa leśnego. Po pewnym czasie opuściła swoje siedliska i przeniosła się w inne, bardziej korzystne dla osiedlenia się miejsca.

Prawdopodobnie teren Żelaznej nie był zasiedlony w epoce brązu. Słabo rysuje się tu również osadnictwo z okresu wpływów rzymskich. Na kulturę przeworską późnego okresu wpływów rzymskich datowane są jedynie dwa punkty osadnicze. Na miejscu znalezisk zebrano liczne fragmenty ceramiki i żużel. Osadnictwo to przypuszczalnie wygasło wraz z kulturą przeworską.

Kolejne udokumentowane ślady osadnictwa z Żelaznej pochodzą z wczesnego średniowiecza. Potwierdza to osada datowana na VI - X w., która prawdopodobnie związana była z grodem na Ostrówku. W 1938 r. w ogrodzie należącym wówczas do niejakiego Ledwiga odkryto osadę przypadkowo (stanowisko 3). Na stanowisku zebrano kilka grudek żużla żelaznego i ułamki naczyń, bez śladów obtaczania, barwy brunatnoszarej, wykonanych z gliny zawierającej dośc liczną domieszkę gruboziarnistego piasku. Brzegi naczyń są słabo wychylone na zewnątrz, a krawędzie zaokrąglone. Obecnie znaleziska te przechowywane są w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

Na podstawie źródeł pisanych można sądzic, że stałe osadnictwo pojawiło się tutaj na początku XIII w. Świadczy o tym również datowany na XIII - XIV w. punkt osadniczy (stanowisko 5) oraz trzy punkty z XIV - XV w. Niezwykle ciekawym znaleziskiem jest punkt osadniczy o nieokreślonej chronologii, na którym znaleziono kości konia, miecz i hełm (stanowisko 1). Odkrycia dokonano, według relacji G. Raschkego z 7 listopada 1933 r., przypadkowo, podczas prac kanalizacyjnych przy wiejskiej drodze. Zabytki złożone były w jamie odkrytej przez niejakiego Lisowskiego.

Tab. Osadnictwo w ramach stanowiska archeologicznego w Żelaznej

Oprac. J. Banik na podstawie kart AZP z AZ WUOZ w Opolu
Źródło: Banik, J., Szwed W., "Dąbrowa. Zarys monografii gminy", Opole 2009