Rys historyczny

Podziały administracyjne występujące na terenie  obecnej Gminy Dąbrowa w latach 1945-1975

Autor: Marek Leja

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 listopada 1944 o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego przyjął podział administracyjny obowiązujący w Polsce w okresie przedwojennym tzn.

• Województwa,
• Powiaty,
• Gminy miejskie lub wiejskie.

W skład gmin wiejskich wchodziły gromady (Uwaga! Tutaj nazwa gromada była stosowana w rozumieniu wioski, miejscowości; proszę nie mylić  z powstałymi w 1954 roku Gromadami zastępującymi w swoim charakterze gminy i skupiającymi klika miejscowości).

Te trzy szczeble administracji (wtedy zwanej w dekrecie „samorządową”) reprezentowane były przez rady narodowe odpowiednio wojewódzkie, powiatowe i gminne. Każda Rada dysponowała organem wykonawczym. W przypadku Gminnej Rady Narodowej organem wykonawczym był zarząd gminny w skład, którego wchodził wójt, podwójci oraz trzech członków zarządu wybieranych przez Gminną Radę Narodową. Do celów administracji gromadami (wioskami), wójtom podlegali sołtysi i podsołtysi wybierani przez zebranie gromady.

Oczywiście te same szczeble podziału administracyjnego zastosowano również troszkę później  („Dekret Prezydenta Narodowej Rady Krajowej z dnia 13 listopada 1945 o zarządzie ziem Odzyskanych”) dla terenów niemieckich uzyskanych w wyniku działań wojennych oraz ustaleń konferencji jałtańskiej i poczdamskiej (odebranie Polsce Kresów Wschodnich na rzecz ZSRR oraz ustalenie rekompensaty dla Polski w postaci dotychczasowych ziem niemieckich: Pomorza Zachodniego, Prus Wschodnich i Śląska)

29 maja 1946 roku rozporządzeniem Rady Ministrów „w sprawie tymczasowego podziału administracyjnego Ziem Odzyskanych” stworzono trzy zupełnie nowe województwa oraz do istniejących województw Polski międzywojennej dołączono nowe powiaty, których obszar był najczęściej tożsamy z obszarem przedwojennych niemieckich powiatów (kreis). Rozporządzenie to pozwoliło dołączyć do województwa śląskiego między innymi powiaty: opolski (landkreis Oppeln) i niemodliński (landkreis Falkenberg). Obszar obecnej gminy Dąbrowa tak przed wojną, jak i po wojnie podzielony był właśnie pomiędzy te dwa powiaty: niemodliński i opolski. Granica przebiegała, idąc z kierunku północnego od Odry, między Żelazną a Niewodnikami, dalej między Wrzoskami a Karczowem oraz między Dąbrową a Wawelnem. W 1921 roku była to również granica plebiscytowa, gdyż powiat opolski podlegał procedurze plebiscytowej, a powiat niemodliński nie. W 1946 roku oba powiaty znalazły się najpierw w województwie śląskim, potem śląsko-dąbrowskim, a od 1950 roku w nowopowstałym województwie opolskim.

Jednocześnie w 1946 roku powiaty podzielono na  gminy składające się z kilku gromad (wiosek). Ponieważ przed wojną na terenach niemieckich każda wieś była osobną gminą, wprowadzenie przez polską administrację Gminy było jednocześnie stworzeniem dodatkowego szczebla samorządu. Miejscowości Dąbrowa, Synowice (potem Karczów), Ciepielowice, Nowa Jamka, Prądy, Siedliska, Skarbiszów, Narok, Niewodniki tworzyły gminę Dąbrowa należącą do powiatu niemodlińskiego. Miejscowość Lipowa należała do gminy Skorogoszcz (powiat niemodliński). Mechnice, Chróścina, Wrzoski, Żelazna, Sławice wraz z Bierkowicami i Żerkowicami tworzyły gminę Wrzoski należącą do powiatu opolskiego.

Pierwsza zmiana w opisanym powyżej układzie została wprowadzona rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1951 i dotyczyła zmiany nazwy i siedziby gminy Wrzoski na Chróścinę. Rozporządzenie weszło w życie 1 stycznia 1952 roku. Wniosek w tej sprawie złożono już w lutym 1948 roku i motywowano kłopotami lokalowymi we Wrzoskach oraz tym, że w Chróścinie funkcjonowała poczta i kolej.

Następne zmiany związane były z nowym podziałem administracyjnym Polski. 25 września 1954  roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych. W miejsce dotychczasowych gmin stworzono gromady grupujące kilka wsi. W wyniku tych działań z 3001 gmin powstało aż 8789 gromad. I tak gminę Dąbrowa podzielono na gromadę Dąbrowa (Dąbrowa, Ciepielowice, Karczów, Siedliska, Prądy, Nowa Jamka) oraz Narok (Narok, Skarbiszów, Niewodniki), natomiast gminę Chróścina na gromadę Chróścina (Chróścina, Mechnice, Wrzoski) i gromadę Sławice (Sławice, Żelazna, Bierkowice). Wieś Lipowa pozostała w gromadzie Skorogoszcz. Ten rozrost administracji nie utrzymał się długo. Już od 1960 roku rozpoczął się proces likwidacji najmniejszych gromad. W 1972 roku pod koniec „ery gromadzkich rad narodowych”  w całej Polsce zostało tylko 4313 gromad. Proces ten nie ominął również obecnej Gminy Dąbrowa. Z dniem 1 stycznia 1962 przestała istnieć gromada Sławice, która „wolą mieszkańców” została włączona do gromady Chróścina. Cudzysłów jest tu na miejscu, gdyż mimo zebrań wiejskich przeprowadzonych w Żelaznej i Sławicach i jednogłośnie wyrażonej woli mieszkańców o samorozwiązaniu się gromady Sławice i przyłączeniu do gromady Chróścina, wydaje się, że decyzje zapadły już wcześniej i to na wyższym szczeblu. Świadczy o tym fakt, że już na przełomie 1959 i 1960 zlikwidowano Urzędy Stanu Cywilnego w Naroku i Sławicach. Mimo likwidacji USC w Naroku gromada Narok funkcjonowała dalej aż do 1972 roku

Kolejna zmiana podziału administracyjnego w Polsce nastąpiła w roku 1973. „Ustawa z 29 listopada 1972 roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych” z dniem 1 stycznia 1973 zlikwidowała gromady i ponownie wprowadziła gminę jako podstawową jednostkę podziału administracyjnego. Wrócono więc znowu do gmin Dąbrowa, Chróścina i Skorogoszcz, ale co ciekawe zmieniono skład miejscowości w poszczególnych gminach. Lipowa, która od wojny należała do gminy Skorogoszcz trafiła wtedy do gminy Dąbrowa, natomiast ze zlikwidowanej gromady Narok, Skarbiszów „poszedł” do Dąbrowy, a Narok i Niewodniki weszły w skład gminy Skorogoszcz. Oczywiście obie gminy dalej należały do powiatu niemodlińskiego. Nie zmienił się tylko skład gminy Chróścina należącej do powiatu opolskiego.

Taki podział przetrwał tylko niecałe 3 lata. Najpierw ustawa z dnia 28 maja 1975 roku wprowadziła dwustopniowy podział administracyjny Państwa, co  oznaczało likwidację powiatów. W ten sposób „dokonał żywota” również powiat niemodliński, którego bogata historia sięga 1815 roku, kiedy to powstał landkreis Falkenberg jako jednostka administracji prusko-niemieckiej. Pozostały więc tylko dwa szczeble administracji: województwa (aż 49) i gminy. Jeszcze w rozporządzeniu Rady Ministrów z 30 maja 1975 r. w skład nowego województwa opolskiego wchodziła i gmina Dąbrowa, i gmina Chróścina. Jednakże Już 15 października 1975 roku Minister Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska w swoim rozporządzeniu włączył do gminy Dąbrowa obszary sołectw Chróścina, Mechnice, Sławice, Wrzoski i Żelazna z gminy Chróścina oraz Narok i Niewodniki z gminy Skorogoszcz. Tym samym gminy Chróścina i Skorogoszcz przestały istnieć. Siedem powyższych sołectw dołączyło do ośmiu już znajdujących się w gminie Dąbrowa, czyli do sołectw: Ciepielowice, Dąbrowa, Karczów, Lipowa, Nowa Jamka, Prądy, Siedliska, Skarbiszów.

Datę 15 października 1975 roku należy więc przyjąć jako datę narodzin gminy Dąbrowa w obecnym kształcie. Zatem nieuchronnie gmina Dąbrowa zbliża się do czterdziestki. I choć w przeciągu tych niecałych czterdziestu lat przestała istnieć Polska Rzeczypospolita Ludowa (1989), odbyły się pierwsze wolne wybory do Rad Gmin i od tej pory słowo samorząd mogło funkcjonować bez cudzysłowu (1990), a nawet ponownie wprowadzono powiaty (1999 – już bez powiatu niemodlińskiego), to gmina ciągle funkcjonuje w tym samym „sołeckim składzie”. Przez te cztery dziesięciolecia, „piętnastka” wyżej wymienionych miejscowości znalazła już swoje stałe miejsce w gminie, a mieszkańcy również poprzez demokratyczne akty wyborów swoich przedstawicieli mają świadomość przynależności do tej, a nie innej gminy – Gminy Dąbrowa.

* 1 stycznia 2017 roku, decyzją Rady Ministrów, sołectwa Wrzoski i Sławice zostały odłączone od Gminy Dąbrowa i włączone w obszar miasta Opole. Taki kształt granic gminy obowiązuje do dziś.